Ngành công nghiệp năng lượng Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa của sự phát triển với nhiều tiềm năng từ các nguồn tài nguyên phong phú. Là một trong những quốc gia đi đầu về phát triển năng lượng tái tạo tại khu vực Đông Nam Á, Việt Nam đang dần khẳng định vị thế của mình trên bản đồ năng lượng toàn cầu.
Tổng quan về ngành công nghiệp năng lượng
Công nghiệp năng lượng là lĩnh vực liên quan đến việc sản xuất, khai thác, phân phối và tiêu thụ các dạng năng lượng khác nhau nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt, sản xuất và phát triển của xã hội.
Các nguồn năng lượng chủ yếu bao gồm năng lượng hóa thạch (như dầu mỏ, than đá, khí đốt) và năng lượng tái tạo (như năng lượng mặt trời, gió, thủy điện, sinh khối). Ngành này đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững, đảm bảo an ninh năng lượng và giải quyết các thách thức về môi trường của mọi quốc gia.
Các ngành chính trong công nghiệp năng lượng
Ngành công nghiệp năng lượng là một hệ thống phức tạp bao gồm các hoạt động khai thác, chế biến và cung cấp các dạng năng lượng cần thiết cho xã hội. Theo Wikipedia, ngành công nghiệp năng lượng tại Việt Nam có thể được phân chia thành hai lĩnh vực chính:
- Khai thác nguyên – nhiên liệu: Đây là “khởi nguồn” của năng lượng, bao gồm việc khai thác than, dầu mỏ, khí tự nhiên, năng lượng hạt nhân, năng lượng tái tạo như gió và mặt trời.
- Công nghiệp điện lực: Là nơi chuyển hóa các nguồn năng lượng sơ cấp thành điện năng, phục vụ nhu cầu sinh hoạt và sản xuất của xã hội.
Ngoài ra, ngành năng lượng cũng được phân chia theo các lĩnh vực cụ thể hơn. Trong khai thác nguyên liệu, có hai ngành chính cần đặc biệt quan tâm:
- Khai thác than.
- Khai thác dầu khí.
Nhìn chung, ngành công nghiệp năng lượng bao gồm ba mảng chính: khai thác than, khai thác dầu khí và sản xuất điện năng, đảm bảo nguồn năng lượng cho mọi hoạt động trong xã hội.
Ngành Công nghiệp khai thác than
Ngành công nghiệp khai thác than đã có mặt từ lâu đời tại Việt Nam, với hai phương thức khai thác chính:
- Khai thác hầm lò, chiếm khoảng 61%
- Khai thác lộ thiên, chiếm khoảng 39%.
Theo Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV), sản lượng than của Việt Nam đã duy trì đà tăng trưởng ổn định trong những năm gần đây. Năm 2022, sản lượng đạt 57 triệu tấn, tăng 10% so với năm trước. Phần lớn sản lượng than, khoảng 90%, tập trung tại Quảng Ninh, trong khi các tỉnh như Thái Nguyên, Hà Giang, và Lai Châu cũng có sản lượng đáng kể.
Than khai thác được sử dụng chủ yếu cho ngành điện, chiếm 70%, và còn được ứng dụng trong các ngành công nghiệp khác như luyện kim, xi măng, phân bón và hóa chất.
Ngành Công nghiệp khai thác dầu khí
Với trữ lượng dầu mỏ ước tính khoảng 4,4 tỷ thùng, Việt Nam xếp hạng 28 trong số 52 quốc gia có trữ lượng dầu mỏ được xác minh trên thế giới và giữ vị trí dẫn đầu tại Đông Nam Á. Ngoài ra, trữ lượng khí đốt đã được kiểm chứng của Việt Nam đạt khoảng 0,6 nghìn tỷ m³, đứng thứ ba trong khu vực. Sự kiện khai thác tấn dầu đầu tiên vào ngày 26/6/1986 đã đưa Việt Nam trở thành một quốc gia khai thác và xuất khẩu dầu thô, đặc biệt việc thành công trong khai thác từ tầng đá móng Bạch Hổ đã tạo dấu ấn lớn trong ngành địa chất dầu khí quốc tế.
Từ năm 2015 đến nay, theo thống kê, sản lượng khai thác dầu trong nước đã giảm đều đặn, từ 16,9 triệu tấn năm 2015 xuống còn 9,7 triệu tấn vào năm 2020. Cụ thể, sản lượng đạt 15,2 triệu tấn vào năm 2016; 13,4 triệu tấn vào năm 2017; 12 triệu tấn vào năm 2018; và 11 triệu tấn vào năm 2019. Dự báo sản lượng sẽ tiếp tục giảm trong những năm tới. Để giảm thiểu mức suy giảm tự nhiên từ các giếng dầu hiện có, nhiều biện pháp đã được triển khai kịp thời trong hoạt động khai thác.
Ngành Công nghiệp khai điện lực
Từ chỗ hệ thống điện còn rất hạn chế và lạc hậu, thì kể từ năm 1954 đến nay nước ta đã phát triển một mạng lưới điện lớn với tổng công suất nguồn vượt 38.800 MW. Lưới điện quốc gia đã bao phủ toàn bộ lãnh thổ với hơn 6.000 km đường dây 500 kV, 30.000 km đường dây từ 110 kV đến 220 kV và hàng trăm nghìn km lưới điện phân phối. Sản lượng điện sản xuất hàng năm đã vượt mốc 150 tỷ kWh, trong khi năm 2015, điện thương phẩm đạt 143,34 tỷ kWh và bình quân mỗi người dân sử dụng hơn 1.400 kWh/năm.
Đến năm 2020, năng lượng tái tạo đã chiếm khoảng 12% tổng công suất điện quốc gia, với riêng điện mặt trời chiếm hơn 10%. Theo Tập đoàn Điện lực Việt Nam, tổng sản lượng điện trong tháng 1/2024 đã đạt 23,97 tỷ kWh, trong đó năng lượng tái tạo đóng góp 4,09 tỷ kWh, tương đương 17,1%. Đặc biệt, điện mặt trời đóng góp 2,12 tỷ kWh và điện gió đạt 1,84 tỷ kWh.
Trong khi đó, báo cáo Tổng quan Điện toàn cầu từ tổ chức Ember chỉ ra rằng, năng lượng tái tạo đã cung cấp 30,3% tổng sản lượng điện toàn thế giới vào năm 2023, tăng từ mức 29,4% của năm trước. Sự gia tăng này chủ yếu đến từ các dự án năng lượng mặt trời, giúp tăng cường công suất điện toàn cầu.
Vai trò ngành công nghiệp năng lượng
Ngành công nghiệp năng lượng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc duy trì và phát triển xã hội. Không chỉ là nguồn cung cấp năng lượng thiết yếu cho các hoạt động sống và sản xuất, ngành này còn đóng góp mạnh mẽ vào phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và thúc đẩy đổi mới công nghệ.
Cung cấp năng lượng cho mọi hoạt động sản xuất, sinh hoạt, giao thông,… Từ điện năng cho các khu công nghiệp đến nhiên liệu cho các phương tiện giao thông, năng lượng là yếu tố không thể thiếu, giúp duy trì sự vận hành của toàn bộ hệ thống xã hội ngày nay.
Nhiều ngành công nghiệp phụ thuộc vào năng lượng, từ khai thác tài nguyên đến sản xuất và phân phối. Các công ty năng lượng cung cấp hàng triệu việc làm cho lao động trên toàn thế giới, từ các kỹ sư, nhà nghiên cứu đến công nhân trong nhà máy. Sự phát triển của ngành năng lượng, đặc biệt là năng lượng tái tạo, cũng mở ra nhiều cơ hội mới trong các lĩnh vực liên quan, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.
Đảm bảo an ninh nguồn cung cấp năng lượng ổn định và an toàn là yếu tố quyết định để tránh những khủng hoảng kinh tế và chính trị. Các quốc gia đều cần xây dựng chiến lược an ninh năng lượng lâu dài nhằm đối phó với nguy cơ cạn kiệt tài nguyên truyền thống như dầu mỏ và khí đốt. Đa dạng hóa nguồn cung và phát triển năng lượng tái tạo là các biện pháp cần thiết để giảm phụ thuộc vào năng lượng nhập khẩu, đồng thời tăng tính độc lập về năng lượng.
Đặc trưng ngành công nghiệp năng lượng Việt Nam
Ngành công nghiệp năng lượng của Việt Nam có nhiều ưu thế nổi bật, bao gồm nguồn tài nguyên phong phú, đa dạng, thị trường tiêu thụ lớn và hạ tầng kỹ thuật phát triển. Đây là một ngành quan trọng, mang lại hiệu quả kinh tế – xã hội cao và ảnh hưởng mạnh mẽ đến các lĩnh vực kinh tế khác. Những đặc điểm này khẳng định vai trò chủ chốt của ngành năng lượng trong nền kinh tế quốc gia.
Về nguồn tài nguyên, ngoài trữ lượng lớn về than và dầu khí, Việt Nam còn có tiềm năng phát triển các nguồn năng lượng tái tạo như điện mặt trời, điện gió và thủy điện. Với công suất lý thuyết của các dự án thủy điện ước tính khoảng 30 triệu kW và sản lượng điện lên tới 260-270 tỷ kWh, Việt Nam sở hữu tiềm năng lớn nhờ hệ thống sông ngòi phong phú, đặc biệt là ở khu vực sông Hồng và sông Đồng Nai. Đồng thời, bức xạ nhiệt dồi dào từ các tỉnh miền Trung đến đồng bằng sông Cửu Long cũng tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển điện mặt trời.
Ngoài ra, ngành công nghiệp năng lượng không chỉ tạo ra giá trị xuất khẩu đáng kể mà còn cung cấp năng lượng phục vụ sản xuất, hỗ trợ phát triển kinh tế – xã hội, và tạo việc làm cho nhiều người. Năng lượng là yếu tố cơ bản giúp thúc đẩy phát triển hạ tầng, góp phần quan trọng vào sự tăng trưởng kinh tế của đất nước.
Phát triển ngành công nghiệp năng lượng Việt Nam theo hướng chuyển dịch năng lượng
Ngành công nghiệp năng lượng là nguồn phát thải lớn nhất ở Việt Nam, với lượng khí thải CO2 vào năm 2020 lên tới 347,5 triệu tấn, chiếm 66,3% tổng lượng phát thải của cả nền kinh tế. Vì vậy, để thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh, việc tập trung cải cách ngành năng lượng là yêu cầu ưu tiên hàng đầu.
Trong những năm gần đây, Việt Nam đã trở thành một trong những quốc gia đi đầu về phát triển năng lượng tái tạo tại Đông Nam Á. Đến năm 2023, tổng công suất điện từ các nguồn tái tạo đã đạt 16.500 MW, chiếm 30% tổng công suất điện của quốc gia. Các lĩnh vực như điện gió và điện mặt trời đặc biệt nổi bật, giúp Việt Nam có tên trong danh sách các quốc gia phát triển năng lượng tái tạo nhanh chóng trên toàn cầu.
Tại Hội nghị COP26, Việt Nam đã đưa ra cam kết quan trọng đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, thể hiện quyết tâm trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu và định hình một chiến lược giảm phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch. Cùng với đó, trong năm 2023, Việt Nam đã công bố Quy hoạch tổng thể về năng lượng quốc gia, trong đó nhấn mạnh ưu tiên phát triển năng lượng tái tạo. Quy hoạch đặt mục tiêu đưa tỷ lệ năng lượng tái tạo trong sản xuất điện đạt từ 30,9% đến 39,2% vào năm 2030, và có thể lên tới 47% nếu nhận được sự hỗ trợ quốc tế theo cam kết JETP. Đến năm 2050, tỷ lệ này dự kiến tăng lên 67,5% – 71,5%, thể hiện một tầm nhìn dài hạn hướng tới một hệ thống năng lượng bền vững.
Bên cạnh những cơ hội to lớn, ngành công nghiệp năng lượng Việt Nam cũng đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là nhu cầu về chuyển đổi xanh, giảm phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch và đảm bảo an ninh năng lượng trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Việc khai thác và phát triển bền vững nguồn năng lượng này không chỉ đòi hỏi tầm nhìn chiến lược mà còn cần những giải pháp công nghệ và chính sách hỗ trợ hiệu quả.
